دنتی پارس | تجهیزات دندان پزشکی | منبع لوازم و ابزار دندانپزشکی
یکی از دقیق ترین روش های تعیین وضعیت دندان ها استفاده از رادیوگرافی دندان است اما از آنجایی که بیماران برای تشخیص بیماری های دهان و دندان در معرض امواج رادیوگرافی قرار می گیرند و علاوه بر آن، دندانپزشکان و دستیاران هم در معرض عوارض رادیوگرافی قرار دارند بنابراین رعایت اصول حفاظت در برابر تشعشعات در رادیوگرافی دندان از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. در سال 2012 انجمن دندانپزشکی آمریکا (ADA) به همراه سازمان غذا و داروی این کشور (FDA) راهنماهایی برای معاینات رادیوگرافی دندان با عنوان ” توصیه هایی برای انتخاب شیوه رادیوگرافی و محدود کردن میزان قرار گرفتن در معرض اشعه رادیولوژی و استفاده از توموگرافی کامپیوتری با پرتو مخروطی (CBCT)” منتشر کردند.
در این مقاله به بررسی توصیه ها و راهنمایی های نظارتی و پیشگیرانه در مورد رادیوگرافی دندان و توموگرافی کامپیوتری با پرتو مخروطی می پردازیم و اصول حفاظت از مخاطرات اشعه رادیوگرافی دندان را بیان می کنیم. بندهای پیشنهادی این مقاله حاصل یک مرور سیستماتیک (Systematic Review) از متون تخصصی مرتبط از 2010 به بعد و ارزیابی کارشناسانه یک پنل تخصصی در مورد ایمنی پرتو، روش های تصویربرداری مناسب و کاهش زمان قرار گرفتن در معرض تشعشع هستند.
قرار گرفتن در معرض اشعه در مطب های دندانپزشکی
روش های تصویربرداری رادیوگرافی که در دندانپزشکی استفاده می شوند یکی از رایج ترین رویکردهای پایش سلامت در سراسر جهان به شمار می آیند. تنها در آمریکا و در سال 2016 نزدیک به 320 میلیون تصویربرداری دندانپزشکی (از جمله تصویربرداری از داخل دهان، پانورامیک و CBCT) انجام گرفته است.
قرار گرفتن در معرض هر مقدار از پرتوهای یونیزه کننده می تواند ریسک اثرات نامطلوب برای سلامت شخص را به شدت افزایش دهد. سوختگی پوست، آب مروارید یا مرگ سلولی از جمله خطرات و عوارض رادیوگرافی دندان به شمار می آیند.
اگرچه ارتباط مستقیم بین قرار گرفتن در معرض دوز پایین اما با تکرار بالا و پیامدهای نامطلوب نهایی همچنان مبهم است اما واکنش های بافتی ( سوختگی پوست یا آب مروارید) به دلیل قرار گرفتن در معرض پرتوهای یونیزه کننده حاد (بالاتر از آستانه 100 mGy) با احتمال قابل توجهی رخ می دهند.
اگرچه شدت اشعه در تصویربرداری های دندان معمولا بسیار کمتر از این آستانه است اما بیماران در طول زندگی خود ممکن است بارها به رادیولوژی دندان احتیاج داشته باشند. بسیاری از محققان بر این باور هستند که در بلند مدت، قرار گرفتن در معرض این دوزهای پایین باعث تحریک استرس اکسیداتیو، بروز آسیب های DNA سلولی و اپیتلیوم دهان می شود و حتی خطر بروز سرطان های دهان را نیز افزایش می دهد. مطالعات نشان داده اند که کودکان به خصوص در سن هایی که نیاز بیشتری به مراجعه به دندانپزشک دارند با ریسک بیشتری از جانب این تشعشعات و عوارض آن ها روبرو هستند.
هم چنین بخوانید: کدام دستگاه رادیوگرافی را انتخاب کنیم، فسفرپلیت یا RVG؟
توصیه هایی برای حفاظت در برابر تشعشعات در رادیولوژی دندان
قرار گرفتن در معرض پرتوهای یونیزه کننده به عنوان یک عامل سرطان زا شناخته می شود با این حال می توان ریسک عوارض اشعه رادیولوژی در دندانپزشکی را با پیروی از توصیه های منتشرشده توسط سازمان های ADA و سازمان های تخصصی مرتبط به حداقل رساند.
یکی از اصول حفاظت در برابر اشعه رادیوگرافی دندان این مورد است که محدوده پرتونگاری باید تا حد امکان پایین بیاید. محدوده مناسب محدوده ای است که تصویر نهایی، کاربرد لازم برای تشخیص بیماری را داشته باشد.
اصول حفاظت تشعشعی در مراکز دندانپزشکی
رعایت کردن این اصول و توصیه ها عوارض اشعه رادیوگرافی دندانپزشکی را برای بیمار، دندانپزشکان و کارکنان تا حد قابل توجهی کاهش می دهد.
- آشنایی و پایبندی به کلیه قوانین در اجرای فعالیت های تصویربرداری
- رادیوگرافی ها باید بر اساس نیاز و شرایط فرد انجام شوند و دندانپزشکان باید تلاش کنند تا آنجایی که امکان دارد از تصاویر قبلی و نتایج آن ها بهره ببرند (در صورت به روز بودن تصاویر و عدم نیاز به تصویربرداری مجدد)
- استفاده از گیرنده های دیجیتال در تصویربرداری داخل دهان، پانورامیک و سفالومتری
- استفاده از کلیماسیون برای تصویربرداری داخل دهان
توصیه های عمومی برای انواع روش های تصویربرداری از دندان
در این بخش توصیه های عمومی برای ایمن سازی فرایند رادیوگرافی دندان را ارائه می کنیم.
استفاده از راهنما و پروتکل های استاندارد برای تجهیزات
- تصویربرداری باید با تمام مقررات قانونی در رابطه با استفاده ایمن از روش های تصویربرداری از جمله نصب، حفاظت از بیمار و اپراتور، کنترل عفونت، نگهداری از تجهیزات و آموزش نیروی انسانی برای استفاده از تجهیزات و روش های رادیوگرافی دندانپزشکی هم راستا باشد.
- هر گونه جا به جایی در تأسیسات و تجهیزات مورد استفاده برای تصویربرداری دندان باید تحت پروتکل های استاندارد و مطابق با راهنمای تولیدکننده دستگاه و راهنمای سازمان پزشکی باشد.
- از مستندات ارائه شده توسط سازنده برای بهره برداری ایمن و مناسب، نگهداری و روش های کنترل عفونت برای رادیوگرافی، CBCT و تجهیزات تصویربرداری مرتبط استفاده شود.
برنامه ها و آموزش های ایمنی در برابر تشعشع رادیولوژی دندان
- مطب دندانپزشکی باید به صورت دوره ای برنامه های ایمنی در مقابل پرتوهای رادیوگرافی دندان ایجاد و اجرا نماید. در این دوره ها باید به دستورالعمل ها، راهنماها و ایجاد هارمونی بین پزشک و اپراتورهای دستگاه رادیوگرافی دندانپزشکی پرداخته شود. هر برنامه باید چک لیستی از قوانین در مورد شیوه های ایمن در رادیوگرافی و با بهره گیری از توصیه های مراکز و سازمان های آموزش پزشکی باشد.
- پرسنلی که وظیفه تصویربرداری دندان، فک و صورت با روش رادیوگرافی را برعهده دارند باید دارای صلاحیت و مجوز لازم برای فعالیت در مطب و مراکز دندانپزشکی باشند.
- دسترسی به تجهیزات تولید کننده تشعشع رادیوگرافی دندان باید محدود باشد و از ایمنی دستگاه‌ه ای دستی و قابل حمل اطمینان حاصل شود تا از استفاده غیرمجاز و غیر اصولی جلوگیری گردد.
- کارکنان بخش دندانپزشکی که ممکن است در معرض دوز موثر سالیانه قرار بگیرند (دامنه بیشتر از 1 mSv) باید حتما مجهز به دوزیمتر باشند.
- کارکنانی که دوران بارداری را سپری می کنند و با تجهیزات تصویربرداری رادیوگرافی سروکار دارند، باید به توصیه های مندرج در برنامه ایمنی تشعشات مرکز از جمله محدودیت میزان مواجه با این تشعشعات، استفاده از محافظ و دزیمترهای شخصی عمل کنند.
ایمنی و حفاظت از بیمار در برابر تشعشعات در رادیولوژی دندان
- قبل از انجام هر نوع معاینه رادیوگرافی، پزشکان باید یک معاینه بالینی جامع را با در نظر گرفتن سوابق پزشکی از جمله رادیوگرافی های قبلی و خطر بیماری های خاص انجام دهند.
- دندانپزشک باید رادیوگرافی دندان و اسکن CBCT را تنها زمانی تجویز کند که بازده تشخیصی به نفع سلامت بیمار، همراه با حفظ ایمنی او و بهبود قابل توجه بیمار است.
- نسخه بالینی تصویربرداری رادیوگرافی دندان از جمله CBCT باید با قضاوت حرفه ای و بر اساس معیارهای مختلف همراه باشد تا اطمینان حاصل شود که مزایای تصویربرداری رادیوگرافی دندان بیشتر از خطر تشعشع برای بیمار است.
- در صورت امکان، تجهیزات تصویربرداری، تجهیزات پوشیدنی و دوزیمتری با ویژگی های فیزیکی و سن بیمار انطباق داشته باشند.
میزان اشعه رادیوگرافی دندان و بهینه سازی فرایند تصویربرداری
- باید از تصویربرداری دیجیتال به جای تصویربرداری مبتنی بر فیلم استفاده شود زیرا تصویربرداری دیجیتال شرایط قرار گرفتن در معرض تابش کمتری را برای بیمار فراهم می کند.
- در صورت استفاده از فیلم، فقط فیلم با سرعت E تا F باید استفاده شود زیرا در مقایسه با فیلم با سرعت D، سرعت قرار گرفتن بیمار در معرض تشعشعات در رادیولوژی دندان را تا حدود زیادی کاهش می دهند.
- اگر از فیلم برای تصویربرداری پانورما یا سفالومتریک استفاده می شود، استفاده از نمایشگرها با قابلیت نمایش مواد خاکی کمیاب (Rare Earth Elements) و فیلم با سرعت 400 توصیه می شوند.
- پرتو اشعه ایکس باید تا جایی که ممکن است با اندازه و شکل گیرنده همسان سازی شود و برای تصویربرداری داخل دهان باید از کولیماسیون مستطیلی استفاده گردد.
- سیستم رادیوگرافی داخل دهان باید به شکلی پیکربندی شود که فاصله از نقطه کانونی لوله اشعه ایکس تا سطح ورودی پوست (فاصله منبع تا پوست) کمتر از 20 سانتی متر نباشد.
- واحدهای رادیوگرافی داخل دهان باید در محدوده حداقل 60 کیلو ولت و حداکثر 80 کیلو ولت فعالیت کنند.
- دستگاه‌های رادیوگرافی دستی که برای تصویربرداری داخل دهان استفاده می شوند، باید توسط سازمان غذا و دارو تأیید گردند و اپراتورهای آن ها مطابق دستورالعمل پزشکی تدوین شده عمل کنند.
- تصویربرداری CBCT نباید به طور متناوب استفاده شود. معاینات CBCT نباید به عنوان روش تصویربرداری اولیه و مبنا در نظر گرفته شوند بخصوص زمانی که رویکرد و دوز جایگزین و کم خطرتر از آن ها برای تشخیص کافی است.
- CBCT باید با استفاده از فاکتورهای تکنیکال مرتبط با این رویکرد و پروتکل های تصویربرداری استاندارد شده برای تولید تصاویر با کمترین میزان دوز ممکن به کار گرفته شوند.
عوارض اشعه رادیولوژی برای کودکان و ملاحظات ویژه برای این بیماران
- بیماران خردسال باید با پروتکل استانداردی که توسط سازنده دستگاه برای این بیماران تعیین شده تحت تصویربرداری رادیوگرافی دندانپزشکی قرار بگیرند.
حفاظت کارکنان در رادیولوژی دندان
- کارکنان باید یک برنامه تضمین و کنترل کیفیت را طراحی کنند که در آن از توصیه ها و نظارت یک متخصص برای تشخیص عملکرد تجهیزات و کارایی بهینه آن ها بهره گرفته می شود.
- در زمان نصب تجهیزات، یک متخصص (ترجیحا از طرف شرکت سازنده) باید تمام واحدهای رادیوگرافی را بررسی کند. همچنین هر 4 سال یکبار و به خصوص پس از هر گونه تغییر در مکان و شیوه استفاده از تجهیزات، کارشناسان مربوطه باید بر عملکرد درست تجهیزات نظارت کنند. انجام آزمایش های مرتبط با ایمنی تجهیزات بسیار ضروری است.
کیفیت تصویر و بهینه سازی دوز مورد استفاده در رادیولوژی
- دفترچه راهنمای اپراتور برای همه سیستم های رادیوگرافی دندانپزشکی از جمله سخت افزار کامپیوتر و سیستم نرم افزاری آن باید به راحتی در دسترس کاربران باشد. تمام تجهیزات تصویربرداری باید طبق دستورالعمل سازنده به خصوص در مورد بهینه سازی دوز، کنترل کیفیت تصویر و شیوه نگهداری از تجهیزات استفاده شوند.
- عملکرد تصویربرداری و دوزیمتری CBCT باید توسط یک متخصص واجد شرایط به صورت سالانه (یا حداقل هر 2 سال یکبار) ارزیابی گردد.
ملاحظات خاص برای گیرنده ها
- عملکرد مطلوب دستگاه های گیرنده تصویرهای حاصل از رادیوگرافی برای سیستم های مبتنی بر استفاده از فیلم و دیجیتال باید تحت آزمون های اولیه تأیید شوند.
- پردازنده فیلم و اسکنرهای صفحه فسفری باید در هنگام نصب اولیه و قبل از شروع تصویربرداری های پزشکی از بیماران ارزیابی و خطایابی شوند.
- محلول های شیمیایی مورد استفاده در فیلم ها باید به صورت روزانه چک شوند و در صورت نیاز جایگزین گردند. عملکرد پردازشگر فیلم باید هر روز قبل از تهیه اولین مورد رادیوگرافی دندان بررسی شود تا از صحت فرایند و نتیجه آن اطمینان حاصل گردد.
نمودارهای فنی
- باید در محل انجام تمام فعالیت های رادیوگرافی، نمودارهای مرتبط با نوع گیرنده تصویر داخل دهان و اجزاء حساس مرتبط با رادیوگرفی نصب شوند. به خصوص باید رویکردهای پیشنهادی، پارامترهای خطر و شیوه‌های بازدارنده به صورت خلاصه در نمودارها گنجانده شوند.
- نمودارهای فنی رادیوگرافی داخل دهان باید تنظیمات نوردهی را بر اساس نوع معاینه، نوع گیرنده، اندازه بیمار و سن او همراه با تنظیمات برای خردسالان ارائه کنند.
نتیجه گیری
با افزایش دسترسی به CBCT و تصویربرداری های دیجیتال توصیه می شود که کارکنان مطب های دندانپزشکی، پیشنهادات مطرح شده را مد نظر قرار داده و مزایای فناوری های جدید تصویربرداری را در برابر خطرات خاص ناشی از تشعشعات در رادیولوژی دندان به ویژه برای کودکان بسنجند. همچنین انجام فرآیندهای تصویربرداری باید با هدف دستیابی به کیفیت بهینه تصاویر با دوزهای تشعشعی که از نظر تشخیصی قابل قبول باشند صورت بگیرد.
