ساییدگی دندان چیست و به چه علت به وجود می آید؟

عمل جویدن با تماس مستقیم دندان‌ ها همراه است در نتیجه سایش دندان ‌ها به یکدیگر و از بین رفتن تدریجی بافت سخت در سطوح اکلوزال (سطح جونده) دندان غیرقابل اجتناب خواهد بود. ساییدگی دندان به دو دسته کلی تقسیم می ‌شود:

• فیزیولوژیک
• پاتولوژیک

در واقع شدت ساییدگی در هر بیمار تعیین کننده نوع آن است.

انواع ساییدگی دندان

ساییدگی فیزیولوژیکی یک مکانیسم تطبیقی است که از دندان ‌ها در مقابل بار اضافی محافظت می ‌کند، باری که از عملکرد فک ‌ها به دندان‌ ها منتقل می‌شود. این مکانیسم یک فرایند آهسته اما مستمر است که در بلند مدت باعث بهینه شدن عمل جویدن و آزادی حرکت فک می‌گردد. از نظر بالینی، ساییدگی فیزیولوژیکی عامل اصلی در از بین رفتن بافت دندان در مینای سطح اکلوزال است.

ساییدگی پاتولوژیک یک روند شایع و نسبتا سریع تر در از دست دادن بافت دندان است (ساییدگی فقط به مینای دندان محدود نمی‌شود و عاج نیز درگیر خواهد بود). همچنین بافت‌های اطراف دندان نیز از این فرایند تأثیر می‌پذیرند که از آن جمله می‌توان به تغییرات در مفصل گیجگاهی فکی و ماهیچه‌های جونده اشاره کرد.

غالبا، تشخیص و حتی ارزیابی دلیل اصلی در ساییدگی دندان (ناشی از فرایند فیزیولوژیک یا پاتولوژیک) غیرممکن است و همین امر باعث دشوار بودن تشخیص نوع بیماری دندان و تجویز یک شیوه درمانی مناسب می‌شود. با وجود این، در اکثر مواقع سن بیمار است که نوع ساییدگی را تعیین می‌کند.

علت ساییدگی دندان

افزایش ساییدگی در دندان جزء بیماری‌های پلی اتیولوژیک (بیماری‌های چند عاملی) در نظر گرفته می‌شود. عوامل اصلی که باعث بروز این عارضه دندانی می‌شوند را می‌توان در گروه‌‌ های زیر دسته ‌بندی کرد.

نارسایی عملکردی بافت‌های دندان

این گروه از عوامل بیشتر از نارسایی آناتومیک، از عدم بلوغ مینا و عاج دندان ناشی می‌شوند و به نوبه خود به موارد زیر تقسیم می‌گردند:

• عوامل ارثی: سندرم Stenton – Capdepon
• عوامل مادرزادی: پاتولوژی آملو یا دنتینوژنز ناشی‌ از بیماری‌های مادر یا جنین
• اکتسابی: ناشی از مکانسیم ‌های عصبی دیستروفیک، اختلالات سیستم گردش خون، غدد درون ‌ریز و اختلالات متابولیک

بار عملکردی بیش از حد روی دندان‌ها

این حالت خود نتیجه عوامل فیزیولوژیک زیر است:

• افزایش فشار بر روی دندان‌ هایی که بخشی از آن‌ها شکسته است
• اختلالات عضلانی یا پارافانکشنال در بیمار (عدم کنترل جزئی یا حاد بر روی عضلات فک)
• قرار گرفتن دائمی ماهیچه‌ های جونده در حالت هیپروتونوس که خود ممکن است منشاء کانونی داشته باشد یا حاصل استرس‌های فیزیکی باشد.
• ضربه‌های محکم به دندان که یک عارضه مزمن در برخی‌ از بیماران است.

ناهنجاری ‌های اکلوزال

خطرات شغلی (گرد و غبار محیطی، قرار گرفتن در معرض عامل‌ های قلیایی و اسیدی) و بیماری‌های زمینه عوامل دیگری هستند که بر بروز و شدت سایش دندان تأثیر به سزایی دارند. پرخوری عصبی و آشیلیا (فقدان اسید کلرنیدریک و آنزیم‌ها) نیز از عوامل موثر بر بروز یا تشدید این عارضه‌ اند. به خصوص، علائم اولیه ساییدگی پاتولوژیکی دندان اغلب با عادت ‌های مصرف غذاهای خاص با اثر اسیدی بالا، مانند نوشیدنی‌ های گازدار مرتبط هستند.

در نهایت عوامل زیر باعث تشدید سایش دندان در حضور عوامل قبلی می‌شوند:

• مصرف مداوم مواد غذایی با بافت محکم مانند گوشت خام یا ماهی منجمد و وعده‌های غذایی سرد
• استفاده روزانه از پودر دندان و مسواک زدن با برس‌ های سخت
• انتخاب نامناسب مواد برای پروتز و ترمیم دندان

انتخاب مناسب مواد پروتز و ترمیمی

امروزه دندانپزشکان طیف وسیعی از مواد و ابزارها را برای از بین بردن مشکلات و اختلالات دندانی در اختیار دارند. به همین دلیل، دندانپزشک می‌تواند از بین انواعی از روش‌ها، ابزارها و فرایندهای درمان انتخاب نماید. از طرف دیگر این ازدیاد در ابزارها و روش‌ها باعث پیچیده ‌تر شدن انتخاب بهترین گزینه درمانی می‌شوند.

امروز در دنیای دندانپزشکی به سازگاری بیولوژیکی، هزینه درمان و استحکام مواد مورد استفاده تأکید بیشتری می‌شود. به ‌ویژه در نظر گرفتن ویژگی میکروسختی مواد بسیار حائز اهمیت است. همچنین، این میزان از سختی و مقاومت در برابر سایش باید در سازگاری با بافت طبیعی دندان و قابلیت‌ های آن باشد.

هر چقدر سطح میکروسختی مواد با میزان نیاز برای مقاومت در برابر ساییدگی، جنس دندان شخص و وضعیت فک سازگارتر باشد، طول عمر بیشتر راه ‌حل دندانپزشکی و کارایی بهینه‌ تر آن نیز تضمین می‌شود. همچنین، ویژگی میکروسختی مطلوب به دندانپزشک این امکان را می‌دهد که عملکرد بهتری در عمل یکنواخت‌ سازی بافت‌های دندان و مواد ترمیمی و پروتزی داشته باشد.

معیار مهم بعدی، ضریب اصطکاک بین ماده انتخابی و مینای دندان است. این ضریب بر اساس ماهیت و ویژگی‌های سطوح سایش، زبری آن‌ها، وجود روان ‌کننده و باری است که دندان‌ها تحمل می‌کنند. به عنوان مثال، پلاستیک به ‌طور قابل‌ توجهی در مقایسه با مینای دندان فاقد پارامتر میکروسختی است، اما پارامتر سایشی پلاستیک به مراتب بیشتر است (زیرا اصطکاک بیشتری به ‌وجود می‌آورد). به همین دلیل، استفاده از پلاستیک روی یک فک و آلیاژ طلا روی دندان ‌های آنتاگونیست در عمل پروتز به ‌هیچ وجه توصیه نمی‌شود زیرا خود ترکیبی برای ایجاد ساییدگی بیشتر دندان‌هاست.

استفاده از پروتزهای سرامیکی بر روی هر دو قوس از دندان‌ های متقابل سایش دندان را کاهش می‌دهد اما ممکن است باعث افزایش بار بیشتر بر روی پیرادندان گردد. همچنین، این ساختار خود عاملی در بروز تغییرات پاتولوژیک در مفصل گیجگاهی فکی است. بنابراین ترکیب فوق باید با احتیاط بسیار بیشتری استفاده گردد. برای نمونه ترکیب فلز – پرسلن نتیجه بهتری به همراه دارد.

هم چنین بخوانید: پالپیت دندان چیست؟

توده‌های پرسلان (چینی) سختی کمتری نسبت به مواد معمول دیگر دارند. موادی که منجر به تولید سرامیک ‌های دندان با فیوزینگ پایین شده ‌اند. میکروسختی این ماده بسیار به مینای دندان نزدیک است. چنین موادی عملا هیچ تأثیر منفی بر مینای دندان ‌های مقابل ندارند و انتخاب اول در پروتز دندان هستند. اما اگر سطح این ساختارهای سرامیکی به اندازه کافی هموار نباشد، استفاده از آن‌ها باعث افزایش میزان اصطکاک بین دندان‌ها می‌شود. به خصوص، زبری ساختارهای سرامیکی نتیجه عدم وجود مرحله لعاب ‌کاری مضاعف پس از تنظیم سطح اکلوزال محصول نهایی است.

یک راه ‌حل برای کاهش این زبری و ساییدگی منتج از آن، صیقل دادن قطعات تنظیم شده از محصول نهایی با استفاده از پولیش‌ های مخصوص این کار است. پولیش‌ هایی که امکان رسیدن به یک سطح صاف از پروتز سرامیکی با حداقل اصطکاک را فراهم می‌کنند.

علاوه بر این موارد، نباید اثر سایشی بارز مواد ترمیم کامپوزیت را فراموش کرد؛ موادی که عمدتا از نوع ماکروفیل کامپوزیت هستند. تحت ‌تأثیر فشار حاصل از عمل جویدن، سطوح ماتریسی این مواد به سرعت فرسوده می‌شوند و ذرات ریز پر کننده فیلر را به سطح می‌آورند، ذراتی که بسیار سخت و با اصطکاک بالا هستند. به همین دلیل استفاده از این مواد در نواحی با فشار اکلوزالی بالا توصیه نمی‌شود.

مرحله پولیش ترمیم‌ ها نه تنها فرصتی برای دستیابی به نتایج زیبایی شناختی بیشتر و بهتر بلکه یک اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از فرایندهای سایشی بیشتر هستند. هر چقدر پولیش با دقت بیشتر و برای یکنواختی بیشتر انجام شود، امکان موفقیت و دوام راه ‌حل دندانپزشکی نیز بالاتر خواهد بود.

همچنین راه‌ حل بهینه برای ترمیم سطح اکلوزال دندان ‌های خلفی شامل استفاده از آمالگام نقره و پروتزهای ساخته‌ شده از آلیاژهای فلز ناب است. با این حال، با افزایش تقاضاهای مرتبط با زیبایی ساختار دندان‌ها از جانب بیماران، این مواد نیز با روکش ‌های سرامیکی ساخته شده از توده ‌های سرامیکی مدرن جایگزین شده ‌اند.

ساییدگی پاتولوژیک دندان در اثر دندان قروچه و در نتیجه افزایش فشار روی دندان‌ ها بسیار شایع است. مطالعات تجربی نشان داده‌اند که بزاق یک روان کننده موثر برای شرایط با فشار معمول (فشار حاصل از جویدن) کافی است اما برای جلوگیری از صدمات حاصل از فشار عمل دندان قروچه کافی نیست.

تاثیرات و علائم ساییدگی دندان

ساییدگی نه تنها دندان و بافت‌ های اطراف آن را درگیر می کند بلکه به تدریج حفره دندان و کانال ریشه را از بین می برد. در پالپ اختلالات دیستروفیک مشاهده می‌شود، تعداد رگ‌ های خونی در این ناحیه کاهش می‌یابند و اسکلروتیک می‌شوند، ماده اصلی تحت فرایند هیالینیزاسیون قرار می‌گیرد، عاج‌ ها با ضخامت و وسعت بیشتر ظاهر می‌شوند، لایه ادنتوبلاست تحت‌ تأثیر فرایند واکوئل شدن قرار می‌گیرد و فیبرهای عصبی کم کم فرسوده می‌شوند.

با رسوب تدریجی عاج جایگزین و کلسیفیکاسیون، دندان انعطاف ‌پذیری خود را از دست می‌دهد. همراه با آتروفی پالپ و تحلیل فیبرهای عصبی، دندان کمتر از قبل به محرک ‌های خارجی پاسخ می‌دهد و تشخیص علائم اولیه پوسیدگی یا آسیب را برای بیمار دشوار می‌کند. این حساسیت کاهش یافته دلیل اصلی است که بیمار تا زمانی که وضعیت دندان حاد نشده باشد به دندانپزشک مراجعه نمی کند.

علاوه بر این، باریک شدن و در نهایت از بین رفتن کانال ‌های ریشه می‌تواند درمان‌ های دندانپزشکی آتی به‌ ویژه درمان‌ های مرتبط با ترمیم ریشه را با چالش بیشتری همراه کند. از آنجایی که کانال‌ ها کلسیفیه ‌تر و دور از دسترس می‌شوند، رویکردهای غالب برای نجات دندان چالش ‌برانگیزتر می‌شوند و نیاز به عمل جراحی بالاتر می‌رود. در موارد حادتر راهی به‌ جز کشیدن دندان نیست.

ساییدگی پاتولوژیک دندان‌ ها نه تنها از لحاظ زیبایی و سلامت دندان مخرب است بلکه بر عملکردهای اصلی دهان از جمله جویدن و گفتار نیز تأثیر می‌گذارد. کاهش سطح اکلوزال دندان‌ ها می‌تواند باعث ایجاد اختلال در فرآیند جویدن شده و منجر به درد در مفاصل فکی و خستگی عضلات جونده گردد. این امر توانایی بیمار در خوردن غذاهای سفت و حتی نرم را کاهش می‌دهد و ممکن است در دراز مدت تأثیر منفی بر سلامت عمومی بدن بگذارد.

علاوه بر این، تغییر در سطح دندان‌ها و کاهش ارتفاع آن ها ممکن است باعث تغییر در نحوه تماس دندان‌ ها با یکدیگر و ایجاد مشکلات در تلفظ صحیح حروف و واژه ‌ها شود. این امر خصوصا در افرادی که نیاز به دقت در گفتار دارند مانند معلمان، سخنرانان و مجریان مشکلاتی ایجاد می‌کند و ممکن است به کاهش اعتماد به نفس آن ها منجر شود.

ساییدگی پاتولوژیک دندان ‌ها نه ‌تنها بر روی خود دندان ‌ها تأثیر منفی می‌گذارد بلکه به بافت‌ های نرم و سخت اطراف آن نیز آسیب می‌زند. این امر می‌تواند به بروز عوارضی مانند التهاب لثه، بیماری‌های پریودنتال و حتی مشکلات مفصل فکی گیجگاهی منجر شود. به‌ علاوه اثرات روانی ناشی از درد و ناراحتی دندان می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به اضطراب و استرس او شود. در نتیجه درمان زودهنگام و مدیریت صحیح ساییدگی دندان ‌ها بسیار حائز اهمیت است.

 دندانپزشکان باید با بررسی دقیق وضعیت دهان و دندان ‌های بیمار از بروز عوارض جدی ‌تر جلوگیری کرده و بهترین روش‌ های درمانی را انتخاب کنند. این کار می‌تواند شامل استفاده از محافظ‌ های دندانی، تشخیص بیماری پایه که باعث افزایش فشار بر دندان‌ ها می‌شود (مانند دندان قروچه)، تغییر در رژیم غذایی و رعایت بهداشت دهان و دندان باشد تا از ساییدگی بیشتر و عوارض ناشی از آن جلوگیری گردد.